Powiat świdnicki, gmina Jaworzyna Śląska
(nazwa niemiecka Arnsdorf, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Milikowicach
Do rejestru zabytków w Milikowicach zostały wpisane:
1. kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła, XV w., XVIII w., nr rej.: A/1912/787/WŁ z 15.05.1981r.
2. park pałacowy z ruinami dworu, 2 poł. XIX w., nr rej.: A/4427/981/WŁ z 27.12.1983r. oraz drugi park z ogrodem gospodarczym i murem nr rej.: A/4428/1398/WŁ z 30.11.1993r.
Ponadto do ewidencji zabytków wpisano m.in. cmentarz parafialny przy kościele, grobowiec rodziny Kugel, cmentarz parafialny (dawniej ewangelicki), aleję lipowo-wierzbową na obecnym cmentarzu parafialnym, domek ogrodnika w zespole folwarku, rządcówkę, oborę z warsztatem, oborę z częścią mieszkalną, stajnię, stodołę, drugą stodołę i magazyn, mur w zespole folwarku, willę w parku (ul. Parkowa 11).
Miejscowość wzmiankowano po raz pierwszy w 1264 roku pod nazwą Arnoldisdorf. Początkowo wioska należała do mieszczan świdnickich. W XV wieku dobra były w rękach rodu von Monau. W 1488 roku doszło do podziału Milikowic na część dolną i górną. Dział zwany górnym otrzymał w tym roku Wenzel von Monau. Po wojnie trzydziestoletniej doszło do wydzielenia trzeciej części wsi – Milikowic Średnich.
Dobra Milikowice Dolne
Na początku XVI wieku ten dział należał do braci Georga i Servatiusa von Schindel. Georg von Schindel zmarł bezpotomnie, a majątek w spadku otrzymali synowie jego brata: Balzer, Abraham, David, Daniel, Samuel, Jonas i dwaj nie wymienieni w dokumencie z imienia. W 1576 roku Johann Friedrich von Nimptsch odkupił od rodziny von Schindel posiadłość Milikowice Dolne. Kolejnymi właścicielami dóbr byli Ernst von Nimptsch (ur.1597r., zm.1681r.), założyciel linii ze Starej Kraśnicy. Następnie dobra otrzymał w spadku jego syn, również o imieniu Ernst (ur.1645r., zm.1681r.). Po wygaśnięciu linii ze Starej Kraśnicy dobrami w Milikowicach Dolnych zarządzali przedstawiciele linii z Sędziszowej domu Olszany: Johann Friedrich von Nimptsch, jego syn Hans Heinrich von Nimptsch wzmiankowany w 1694r. oraz Franz Julius hrabia von Nimptsch, syn Hansa Heinricha, znany z dokumentu z 1733 roku. Kolejnym właścicielem majątku został Gottfried von Kehler. W 1785 roku wzmiankowano w miejscowości Karla von Kehler. Następnie właścicielem dóbr został Emanuel von Woikowsky-Biedau, od 1812 roku starosta powiatu świdnickiego. Zmarł on po 1845 roku, a posiadłość otrzymał w spadku Eduard von Woikowsky-Biedau, wymieniony w dokumentach źródłowych z 1857 roku. W rękach rodu włości pozostały przynajmniej do 1866 roku. W tym roku 2 września w Dolnych Milikowicach urodził się Victor Hugo Emanuel Adam Maria von Woikowsky-Biedau, syn Emanuela von Woikowsky. W kolejnych latach, przed 1872 rokiem posiadłość nabył Carl Heinrich Thiel ze Starego Jaworowa w powiecie świdnickim. Pozostał jej właścicielem przez kilka lat, został wymieniony w księdze adresowej z 1876 roku. W 1886 i 1894 roku w Milikowicach Dolnych wzmiankowano Ferdinanda Brauna. W 1900 roku właścicielem Milikowic Dolnych i Górnych był pułkownik Schmieg. Odtąd aż do końca drugiej wojny światowej obydwie posiadłości miały wspólnych właścicieli. Już w 1901 roku nabył je Eugen Gustav Alfred von Wietersheim (ur.1870r., zm.1915r.), syn Alfreda Gustava Eduarda właściciela Bogdanowa (powiat średzki) i Anny Elizy z domu von Kramsta. Eugen Gustav sześć lat wcześniej ożenił się z Marią Theresą z domu von Colmar (ur.1876r., zm.1945r.) i zapewne z nią zamieszkał w Milikowicach. W czasie pierwszej wojny światowej został powołany do wojska. Zginął w 1915 roku w okolicy Ziemian w Galicji. Maria Teresa otrzymała w spadku obydwie posiadłości. W 1919 roku ponownie wyszła za mąż za Ericha barona von Buddenbrock z Pielaszkowic (powiat średzki). W 1938 roku doszło do rozwodu i Maria Teresa ponownie przyjęła nazwisko von Wietersheim. Właścicielką dóbr pozostała do końca drugiej wojny światowej. W 1930 roku dobra rycerskie Milikowice Dolne liczyły 356ha, w tym 315ha pól uprawnych, 21ha łąk, 18ha lasów, 2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W kolejnych latach ostatecznie połączono majątek Dolny i Górny i w księdze adresowej z 1937 roku podano już ich wspólną powierzchnię: 569ha, w tym 502ha pól uprawnych, 35ha łąk, 25ha lasów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po zakończeniu drugiej wojny światowej posiadłość przejęły władze polskie. Pałac wraz z folwarkiem przekazano pod zarząd Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Świdnicy Zakład Rolny Milikowice. W budynku urządzono m.in. przedszkole, prawdopodobnie funkcjonował również klub. Zaniedbanie i brak bieżących napraw prowadził do szybkiej degradacji zabytku i już w drugiej połowie lat 60. XX wieku pisano, że nadaje się do remontu generalnego. W latach 70. zawaliła się cześć dachu co doprowadziło do szybkiego opuszczenia pałacu. Jeszcze w 1990 roku Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Wałbrzychu proponowało odbudowę pałacu. Po upadku PGR-u w latach 90. ubiegłego stulecia obiekt przeszedł pod opiekę Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Następnie w stanie kompletnej ruiny sprywatyzowany. Do dziś pozostaje porzucony i niezabezpieczony przed wejściem. Pałac otacza zaniedbany kilkunastohektarowy park, w którym okazy starodrzewu trudno odnaleźć wśród gęsto rosnących samosiejek i bujnie rozwiniętego podszytu. Staw będący dawniej atrakcją parku to dziś zarośnięte bajoro, zarzucone różnymi odpadami. Niespodziewanie na tle reszty majątku folwark położony po drugiej stronie głównej drogi zachowany jest w dobry stanie. Zarządza nim prywatna firma. Gospodarstwo zostało znacznie rozbudowane i wśród jego zabudowań dominują nowsze budynki.
Rezydencja w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/882267,foto.html?idEntity=512532 (dostęp: 30.08.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/5733643,foto.html?idEntity=512532 (dostęp: 30.08.2019r.)
Opisy miejscowości z lat 1785, 1830 i 1845 wspominają w Milikowicach Dolnych folwark, lecz milczą na temat rezydencji. Neogotycka budowla została zapewne wzniesiona w pierwszej połowie XIX wieku jako siedziba rodu von Woikowsky-Biedau. Pałac zbudowano na planie prostokąta, posiadał trzy kondygnacje, a nakrywał go płaski dach. Prostą bryłę ożywiały narożne wieżyczki i centralny ganek. Elewacje ozdabiało boniowanie, gzymsy nadokienne, międzykondygnacyjne oraz kostkowy gzyms wieńczący. Do dziś z budynku przetrwały piwnice, mury obwodowe i część ścian działowych.
Dobra Milikowice Górne
W XV wieku posiadłość należała do rodziny von Monau. W 1497 roku jej właścicielem był George Ungerothen, patrycjusz świdnicki. Następnie majątek kolejno dziedziczyli jego synowie, Melchior wzmiankowany w 1503 roku i Kaspar, znany z dokumentu z 1517 roku. Kolejnymi właścicielami dóbr rycerskich Milikowice Górne byli: Adam von Gersdorf w 1594r., Georg Heinrich von Czirn w 1600r., Adam von Tschirski w 1607r., Gottfried von Krackau w 1624r., Heinrich von Krackau, Nikolaus von Tschirsky w 1635r., Michael Friedrich von Hopfstock w 1670r. Pod koniec XVII wieku wioska przeszła w ręce rodu von Zedlitz. W 1694 roku w Milikowicach Górnych wzmiankowano Marię Elizabeth von Zedlitz z domu von Gellhorn. W 1720 roku majątek należał do Ernsta Wilhelma von Seidlitz. W 1733 roku jego właścicielem był Johann Leopold baron von Reibnitz. Z kolei w 1747 roku w opisie Milikowic Górnych wspomniano Panią Christie Dorothe wdowę po hrabim Rzeszy von Hochberg z Książa, z domu von Reiss-Plauen. Po czym wioska powróciła w ręce rodu von Tschirsky. W 1765 roku należała do wdowy Pani von Tschirski z domu baronówny von Zedlitz, a później jej syna Friedricha Albrechta von Tschirsky und Bögendorf, wymienionego w opisie Milikowic pochodzącym z 1785 roku. W kolejnych dekadach posiadłość nabyli baronowie von Hahn. W opisie z 1830 roku jako właścicieli podano spadkobierców barona von Hahn. W 1845 roku majątek Milikowice Górne należał do F.F. von Hahn. Z kolei źródła z lat 1857-1876 wymieniają w miejscowości Theodora von Hahn. Przed 1886 rokiem włosci otrzymał w spadku porucznik w stanie spoczynku Waldemar von Hahn, ostatni przedstawiciel tej rodziny odnotowany w MIlikowicach. Kolejnym właścicielem dóbr był w 1894 roku Ernst Schwenk z Wrocławia. W 1900 roku majątki Milikowice Dolne i Górne należały do pułkownika Schmiega. Odtąd aż do końca drugiej wojny światowej obydwie posiadłości miały wspólnych właścicieli opisanych powyżej w informacjach a temat Milikowic Dolnych. Z ksiąg adresowych wynika, że w 1930 roku dobra Milikowice Górne liczyły 213ha, w tym 187ha pól uprawnych, 14ha łąk, 7ha lasów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W tym czasie włości dzierżawił major von Neumann-Cosel. Siedem lat później powierzchnię obydwu majątków podano wspólnie. Losy rezydencji po drugiej wojnie światowej nie są zbyt dobrze rozpoznane. Dwór przetrwa działania wojenne i w czasach Polski Ludowej był rozkradany i dewastowany. W latach 60. XX wieku w budynku miał miejsce śmiertelny wypadek, po którym lokalnymi siłami za pomocą ciągników zburzono większość istniejących ścian. Uzyskany gruz wykorzystano m.in. na utwardzenie okolicznych dróg.
Dwór w Milikowicach Górnych w latach 30. XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5792719,foto.html?idEntity=512532 (dostęp: 30.08.2019r.)
Dwór w Milikowicach Górnych nie był wymieniany w opisach miejscowości z 1785, 1830 i 1845 roku, choć wzmiankowano w nich folwark. Być może skromną siedzibę ufundowała rodzina von Hahn w pierwszej połowie XIX wieku. Dwór nawet na przedwojennych widokówkach nie prezentuje się zbyt okazale i trudno dostrzec w nim jakieś cechy stylowe. Był budynkiem murowanym na planie prostokąta, dwukondygnacyjnym, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym dachem mansardowym. Przy jednej z elewacji bocznych dostawiono do niego niewielki ganek. Dziś z rezydencji pozostało chaotyczne gruzowisko, składające się z niedostępnych piwnic i fragmentów murów przyziemia. Na północ od dworu przetrwała część budynków gospodarczych dawnego folwarku. W kierunku południowo-wschodnim rozciąga się znacznych rozmiarów park, mocno zaniedbany przypominający bardziej dziki las, niż rozplanowane założenie.
Dobra Milikowice Średnie
Majątek został wydzielony dopiero po wojnie trzydziestoletniej. W 1685 roku należały do Christopha Ernsta von Sommerfeld. Przed 1691 rokiem dobra odziedziczył Franz Albert von Sommerfeldt, następnie należały do Gottlieba von Sommerfeldt. W rękach przedstawicieli tego rodu pozostały co najmniej do 1765 roku. Następnie właścicielami posiadłości w Milikowicach Średnich zostali członkowie rodu von Gellhorn, wzmiankowani w wiosce już w 1785 roku. W XIX wieku majtek należał do dwóch starostów powiatu świdnickiego z rodu von Gellhorn. Pierwszym z nich był Eduard August Wilhelm Sylvius von Gellhorn(ur.1792r., zm.1847r.). Następnie dobra otrzymał w spadku jego syn Ubaldo von Gellhorn (ur.1817r., zm.1895r.). Ta linia rodziny von Gellhorn posiadała w powiecie świdnickim majątki także w Jagodniku i Jakubowie. W Jakubowie znajdowała się jej rezydencja. Mało istotne dobra w Milikowicach Średnich zostały w latach 70. XIX wieku wyprzedane i rozparcelowane.
Kościół w Milikowicach
Milikowice położone są około 8 km na północny-zachód od Świdnicy. Najkrótsza dojazd z miasta powiatowego zapewnia DK35 w kierunku Wałbrzycha. Od Komorowa dojazd lokalną drogą. Dawne Milikowice Dolne to obecnie północna część wioski. Ruiny pałacu znajdują się zaraz na początku miejscowości na zachód od drogi do Starego Jaworowa. Z kolei Milikowice Górne to południowa część miejscowości. Ruiny dworu, folwark i park znajdują się na wschód od głównej drogi (ulica Tadeusza Kościuszki).
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2019r.