Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Pilgramshain, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Żółkiewce
Do rejestru zabytków w Żółkiewce zostały wpisane:
- park z aleją dojazdową, 1830r., nr rej.: A/5220/830/WŁ z 18.09.1981r.
- wiatrak holender z budynkiem mieszkalnym i magazynowym, 1867r., nr rej.: A/5221/1383/WŁ z 27.01.1993r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół folwarku nr I (nr 59): dawny dwór (obecnie dom mieszkalny w zespole folwarku nr 59), dom mieszkalny (nr 58), dom mieszkalny (nr 60), mur graniczny parku z ruinami pawilonu; zespół folwarku nr II (nr 27): dom mieszkalny zarządcy, dom mieszkalny ze stajniami, dwie stajnie, stodołę, bramę z murem granicznym; cmentarz ewangelicki; aleję przy drodze do Strzegomia; aleję przy drodze do Godzieszówka; aleję przy drodze polnej w stronę cmentarza ewangelickiego; kilka domów, w tym dom mieszkalno-gospodarczy nr 56 w pobliżu dawnego majątku, być może z nim związany.
Folwark nr 27
Wioskę wzmiankowano w 1318 roku jako Pilgerimishayn. Na przełomie XVII i XVIII wieku Żółkiewka należała do rodu von Oppersdorf. W 1708 roku Joachim Sigismund von Seydlitz und Ludwigsdorf (ur.1656r., zm.1714r.) nabył od hrabiego Karla Josepha von Oppersdorfa włości w Żółkiewce. Odtąd w rodzie von Seydlitz przez sześć generacji posiadłość przechodziła z ojca na syna. Joachim Sigismund zmarł w 1714 roku w Żółkiewce. Dziedzicem został jego syn Joachim Friedrich von Seydlitz und Ludwigsdorf (ur.1684r., zm.1763r.). W 1742 roku w miejscowości wzmiankowano starostę powiatu Karla Sigmunda von Seydlitz, a w 1785 roku jego syna, kapitana o tych samych imionach. W tym czasie w Żółkiewce znajdował się pałac z ogrodem, dwa folwarki i wiatrak. Kolejnym właścicielem posiadłości był starszy ziemski Hans Rudolf Albrecht von Seydlitz (zm. przed 1830 rokiem). W latach 30. XIX wieku dobra objął jego syn i spadkobierca Hans Rudolf Feodor Alexander von Seydlitz-Kurzbach (ur.1812r. w Żółkiewce, zm.1870r. w Meran).
Pałac na litografii z połowy XIX wieku
Źródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883.
Po śmierci szambelana królewskiego i starszego ziemskiego Hansa Rudolfa majątek otrzymała w spadku wdowa po nim, wymieniana w dokumentach z lat 1872-1876. Do 1884 roku włości pozostały w rękach rodu von Seydlitz-Kurzbach. Następnie należały do porucznik w stanie spoczynku Karl von Jeetze, którego żona pochodziła z rodziny von Seydlitz. Przed 1894 rokiem posiadłość odziedziczył ich syn Hans von Jeetze (ur.1848r., zm.1917r.), z czasem rotmistrz w stanie spoczynku, starszy ziemski i deputowany powiatowy. W 1894 roku dobra rycerskie w Żółkiewce liczyły 389ha, w tym 291ha pól uprawnych, 17ha łąk, 5ha pastwisk, 68ha lasów, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1912 roku posiadłość miała powierzchnię 380ha, w tym 281ha pól uprawnych, 17ha łąk, 68ha lasów, 8ha ogrodu, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1917 roku majątek otrzymał w spadku Joachim Rudolf von Jeetze (ur. 1886r. w Żółkiewce, zm.1961r.), syn Hansa Karla Sigismunda i Johanny.
Pałac w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5845981,foto.html (dostęp: 16.11.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/4764542,foto.html (dostęp: 16.11.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/5999904,foto.html?idEntity=511663 (dostęp: 16.11.2019r.)
Od 1926 roku administratorem włości był Immanuel Vögele. W 1928 roku w rezydencji w Żółkiewce urządzono Instytut Zdrowia i Edukacji dla dzieci potrzebujących opieki (Heil- und Erziehungsinstitut). Dr Joachim von Jeetze przekazał pałac wraz z parkiem na rzecz dzieci. W budynku ulokowano około 50 dzieci, w wieku od 6 do 15 lat. Pozostałe grunty pozostały własnością rodziny. W 1930 roku majątek Joachima von Jeetze liczył 348ha, w tym 250ha pól uprawnych, 10ha łąk, 5ha pastwisk, 70ha lasów, 6ha parku i ogrodu, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1933 roku majątek nabył Martin Schmidt. W 1937 roku reszta posiadłości należała do spółki Gutsverwaltung Pilgramshain GmbH. Dobra miały powierzchnię 303,5ha, w tym 198,5ha pól uprawnych, 21,25ha łąk, 9,25ha pastwisk, 63ha lasów, 0,5ha ogrodu, 11,5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Mimo upływu lat i zmian własnościowych administratorem pozostawał landwirt Immanuel Vögele.
Stan dawnej rezydencji w 1938 roku
Źródło: http://genwiki.genealogy.net/Pilgramshain_(Kreis_Schweidnitz) (dostęp: 16.11.2019r.).
We wrześniu 1940 roku Instytut w Żółkiewce został zamknięty. Następnie w budynku mieszkali niemieccy przesiedleńcy z Bukowiny. W 1941 roku pałac przejęło gestapo, odtąd służył za więzienie dla Słoweńców. W 1945 roku majątek zajęła Armia Czerwona. Dawna rezydencja von Jeetzów została częściowo uszkodzona za pomocą granatów. Rok później pałac ostatecznie zniszczono w wyniku pożaru. Dziś nie ma śladu po rezydencji. Dawny park stanowi własność prywatną, na jego terenie wzniesiono dwie współczesne wille.
W opisie Żółkiewki z 1785 roku w miejscowości wzmiankowano pałac i ogród. W 1830 roku ponownie wymieniono w wiosce pałac. W 1838 roku powstała w Żółkiewce nowa rezydencja, dlatego w dokumencie z 1845 roku wymieniono stary i nowy pałac. Losy starszej rezydencji nie są znane. Według ewidencji zabytków jest to obecnie budynek nr 59. Obiekt ten przypomina blok i trudno uwierzyć by był kiedyś rezydencją. Nowszy, spalony w 1946 roku pałac został przedstawiony na powyższych widokówkach.
Zabudowania nr 58-60
Żółkiewka położona jest około 20 kilometrów na północny-zachód od Świdnicy. Dojazd z miasta powiatowego drogami wojewódzkimi nr 382 i 374 do Strzegomia. Ze Strzegomia wyjazd ulicą Niepodległości i dalej drogą lokalną obok kopalni granitu: Globgranit, Andrzej I i Andrzej II. Zespół folwarczny nr 27 znajduje się w północno-wschodniej części wioski, natomiast park i pozostałości zespołu pałacowo-folwarcznego położone są na południowo-zachodnim krańcu Żółkiewki.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2019r.