Powiat złotoryjski, miasto i gmina
(nazwa niemiecka: Kauffung, Kreis Schönau, w latach 1945-1946 Wojciechowo, w latach 1946-1947 Kupno)
Pierwsza wzmianka źródłowa o Wojcieszowie pochodzi z 1268 r. Na przestrzeni wieków miejscowość dzieliła się na trzy główne części: Wojcieszów Dolny, Górny i Środkowy (Nieder-, Ober- i Mittel-Kauffung). W poszczególnych częściach wioski znajdowało się nawet po kilka majątków. W efekcie rozdrobnienia własnościowego Wojcieszowa w miejscowości zachowało się aż pięć budynków o charakterze rezydencji. Spośród licznych i często zmieniających się właścicieli majątków trzeba przede wszystkim wymienić rodziny: von Kauffung, von Tschirnhaus, von Kottwitz, von Niemitz, von Stöckel (pierwszej z nich miejscowość zawdzięcza nazwę, pozostałe nadały nazwę poszczególnym posiadłościom)
Pałac ul. Bolesława Chrobrego 48 (Wojcieszów Górny)
Dobra w Wojcieszowie Górnym w XVI w. należały do rodzin von Stümpel, von Elbel i von Redern. Prawdopodobnie przedstawiciele tej ostatniej rodziny zbudowali dwór, wzmiankowany jeszcze w osiemnastym stuleciu. W 1596 r. właścicielem części Wojcieszowa Górnego był Christoph von Seidlitz. W 1617 r. Georg von Zedlitz z Komarna odkupił od Jacoba von Reibnitz dział zwany Stimpel. W 1777 r. dobra w Wojcieszowie Górnym przeszły w ręce rodziny von Bothmer. Kolejnymi właścicielami tej części wioski byli: baronowa Charlotte Henriette Helene von Troschke (1792 r.), baron Carl Anton Ferdinand von Troschke (1797 r.), rotmistrz Kober, hrabia Emanuel Leutrum von Ertinger (około 1820 r.), hrabia Viktor Leutrum von Ertinger (1851 r.), Pan Wilczek (1853 r.), wielki książę Nicolaus Peter von Oldenburg (1862 r.). W 1885 r. Heinrich Korn nabył trzy folwarki w Wojcieszowie Górnym i połączył je w jeden majątek. Posiadłość jako wiano w 1891 r. otrzymał mąż jego córki Luise von Korn, Richard Friedrich Wilhelm Ludwig von Bergmann. W tym samym roku według projektu Wilhelma Rheniusa przebudował on i powiększył rezydencję. Po śmierci Richarda von Bergmanna w 1906 r. właścicielką dóbr została wdowa po nim Luise z domu von Korn. W 1930 r. pałac w Wojcieszowie został uszkodzony w wyniku pożaru. Zniszczenia zostały szybko naprawione przez Richarda Sylviusa von Bergmanna, wymienionego w księdze adresowej z 1930 r. jako właściciel majątku liczącego 503 ha. W rękach rodziny von Bergmann posiadłość pozostała do 1945 roku. Po drugiej wojnie światowej właściciele budynku często się zmieniali. Pałac należał między innymi do łódzkiego oddziału Polskiej Akademii Nauk, następnie do: Kombinatu PGR Ptaszkowa (1970-1976), Dolnośląskiego Przedsiębiorstwa Hodowli i Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi we Wrocławiu (1976-1978), Dzierżoniowskiego Kombinatu Hodowli Zwierząt Zarodowych (1978-1987), Stadniny Koni w Dzierżoniowie (po 1987 r.). Obecnie rezydencja jest własnością prywatną, teren wokół ogrodzono, zabytek można zobaczyć tylko z pewnej odległości. Budynek jest zabezpieczony przed wejściem, jednak nieużytkowany powoli niszczeje.
Pałac murowany z kamienia i cegły, potynkowany, wzniesiony na planie nieregularnego czworoboku, częściowo dwu- częściowo trzykondygnacyjny, nakryty dachami dwuspadowymi z facjatami. Fasada (elewacja północna) jedenastoosiowa, z trzyosiowym ryzalitem mieszczącym główne wejście, poprzedzonym tarasem ze schodami. Główne wejście ozdabia portal z kartuszami herbowymi rodzin von Korn i von Eichborn. W narożniku południowo-zachodnim zbudowano wysoką wieżę, prawdziwą dominantę pałacu. Elewacje rezydencji zachowały część detali architektonicznych: wydatne gzymsy przepaskowe między kondygnacjami, boniowanie naroży budynku, prostokątne obramowania otworów okiennych.
Pałac ul. Miedziana 1 (Wojcieszów Górny)
Od 1851 r. dobra ziemskie Lest i Stimpel liczące ponad 200 ha powierzchni należały do Traugotta Busse, bankiera z Berlina. Około 1870 r. ufundował on istniejący do dziś pałac zbudowany w stylu neorenesansu francuskiego, rozbudowany pod koniec XIX w. Po śmierci Trauggota Busse (zm. po 1894 r.) majątek odziedziczyła wdowa Ludka Busse z domu von Swirtun. W księdze adresowej z 1905 r. jako właściciele posiadłości o powierzchni 233 ha zostali wymienieni Ludka Busse i jej syn Andreas. W 1921 r. majątki Lest i Stimpel należały już do Karla Fitznera. Następnie, co najmniej od 1930 r., były własnością firmy Kaltwerk Tschirnhaus A.G. z Legnicy. Po drugiej wojnie światowej pałac był kilkakrotnie remontowany. W 1977 r. urządzono w nim Państwowy Dom Dziecka. Obecnie w budynku mieści się Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Pałac murowany, potynkowany, podpiwniczony, zbudowany na planie kwadratu, dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym ze szczytami i lukarnami. Fasada sześcioosiowa, z centralnie usytuowanym wejściem, poprzedzonym portykiem filarowym. Elewację tylną flankują dwa wydatne ryzality, pomiędzy którymi wzniesiono dobudówkę zwieńczoną balkonem. Elewacje o podziałach ramowych, ozdobione wydatnym gzymsem wieńczącym i pilastrami, z oknami w prostokątnych obramowaniach z prostymi i półkolistymi nadokiennikami. Do pałacu przylega park krajobrazowy z niewielkim stawem.
Pałac ul. Bolesława Chrobrego 251 (Wojcieszów Dolny)
Po raz pierwszy w źródłach wzmianka o właścicielach Wojcieszowa Dolnego, Nicolasie i Hannosie Stumpl, pojawiła się w 1403 r. Od połowy XV w. do początku XVII w. majątek należał do rodziny von Seidlitz. Z dokumentów z lat 1663-1667 wynika, że posiadłość była w rękach Sigismunda von Polsnitza. Kolejnymi właścicielami majątku w Wojcieszowie Dolnym byli: Johann Friedrich von Tilisch, Anna Margarethe von Tilisch z domu von Polsnitz (1675 r.), Georg Wilhelm von Reibnitz (1688 r.), baron Heinrich Wilhelm von Kottwitz (1727 r.), wdowa po Heinrichu von Kottwitz (1772 r.), Cunigunda Maximiliana Sophia von Scheel (1785 r.), Karl Emanuel Theodor von Vitzthum und Eckstädt (1806 r.), baronowa Barbara Louisa Wilhelmina von Zedlitz z domu von Kottwitz (1808 r.), baron Caspar Otto Conrad Gottlieb Zedlitz und Neukirch (1816 r.), baron Cuno Zedlitz und Neukirch (1856 r.), baron Adrian Zedlitz und Neukirch (1874 r.), baronówny Brigitte i Kunigunde Zedlitz und Neukirch (Adressbuch 1894 r.), baron Adrian i Katharina Zedlitz und Neukirch (Adressbuch 1905 r.), baron Cuno Zedlitz und Neukirch (Adressbuch 1912 r.), Pani Louisa von Bergmann z domu von Korn z Wojcieszowa Górnego (Adressbuch 1921 r.), Joachim von Bergmann (Adressbuchy 1930 i 1937 r.). Po drugiej wojnie światowej majątek w Wojcieszowie Dolnym przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu urządzono biura przedsiębiorstwa. Od lat sześćdziesiątych do 2001 roku w rezydencji funkcjonowała szkoła podstawowa. Od 2002 r. budynek wraz z otaczającym go dziewiętnastowiecznym parkiem jest własnością prywatną.
Barokowy pałac w Wojcieszowie Dolnym został zbudowany na przełomie XVII i XVIII w., być może w miejscu renesansowego dworu. Rezydencję gruntownie przebudowano w latach 1858-1869 i ponownie 1887-1889. Zabytek kilkukrotnie remontowano w drugiej połowie XX w. Budynek murowany z kamienia i cegły, wzniesiony na planie pięcioboku zbliżonego do kwadratu, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachami czterospadowymi z ozdobnymi szczytami, lukarnami. Fasada (elewacja zachodnia) siedmioosiowa, z centralnie usytuowaną kwadratową wieżą, w której znajduje się główne wejście do pałacu. Nad wejściem dwa kartusze herbowe, rodów von Zieten i von Zedlitz und Neukirch. Rozczłonkowaną bryłę budynku tworzą liczne wieże, wieżyczki i szczyty. Układ wnętrz trzytraktowy, piwnice sklepione, w pozostałych pomieszczeniach płaskie stropy, część z dekoracją sztukatorską. Pałac wraz z parkiem otoczony ogrodzeniem, rezydencję można zobaczyć tylko z zewnątrz, z pewnej odległości. W pobliżu znajduje się dawna oficyna.
Pałac ul. Bolesława Chrobrego 167 (Wojcieszów Środkowy)
Barokowy pałac w Wojcieszowie Środkowym przy majątku Niemitz został zbudowany przed 1800 r. z wykorzystaniem murów starszej budowli. Rezydencję przekształcono po pożarze w 1816 r. i w latach 1863-1864 w stylu neogotyckim. Od 1806 r. majątek Niemitz należał do rodziny von Uechtritz-Steinkirch. W 1886 r. właścicielem dóbr liczących 270 ha był Wilhelm von Uechtritz. Następnie w 1894 r. posiadłość należała do Helene von Niebelschütz, z domu Uechtritz-Steinkirch. Pani Helene von Niebelschütz została wymieniona jako właścicielka majątku Niemitz (370,4 ha) jeszcze w 1912 r. Przed 1921 r. dobra w Wojcieszowie Środkowym odziedziczyła Margarethe von Gersdorff z domu von Niebelschütz. W 1937 r. w dalszym ciągu była ich właścicielką. Po drugiej wojnie światowej w pałacu mieściło się między innymi miejskie przedszkole nr 1, urządzono w nim również mieszkania. Był on remontowany między innymi w latach 1978-1979. Obecnie dawna rezydencja jest własnością prywatną. Prowadzony był w niej remont, który niestety został przerwany. Zabytek można zobaczyć tylko z zewnątrz.
Budynek murowany, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty łamanym czterospadowym dachem z sygnaturką na kalenicy. Fasada dziewięcioosiowa, z centralnym trzyosiowym, trzykondygnacyjnym ryzalitem, zamkniętym trójkątnym przyczółkiem. Główne wejście na osi budynku, w murowanym ganku, nad którym znajdował się balkon. W elewacji ogrodowej wejście do budynku poprzedza portyk filarowy z balkonem, flankowany dwoma pięciobocznymi basztami. Według informacji z ogłoszenia dotyczącego sprzedaży budynku posiada on 22 pokoje, 1290 m2 powierzchni użytkowej i 9800 m3 kubatury. Do pałacu przylega niewielki park utworzony w XIX wieku. W pobliżu znajdują się budynki gospodarcze dawnego folwarku
Pałac ul. Targowa 4 (Wojcieszów Środkowy)
Barokowy pałac wzniesiony w XVIII w dla rodziny von Kottwitz. Po małżeństwie z panną von Kottwitz majątek w Wojcieszowie Środkowym otrzymał w wianie pruski feldmarszałek August Neidhardt von Gneisenau. Dobra należały do niego w latach 1803-1816 i prawdopodobnie w tym czasie wzniesiono przy rezydencji dwie baszty i łączący je mur, uważane przez niektóre osoby za średniowieczne fortyfikacje. Pałac przebudowano w XIX w i kilkukrotnie remontowano w dwudziestym stuleciu. Dobra Heiland w Wojcieszowie Środkowym od 1839 roku należały do rodziny Hossmann. W 1886 r. właścicielem majątku o powierzchni 193 ha był Emil Hossmann, prawdopodobnie należał do niego również pałac rodziny von Kottwitz. Emil Hossmann po raz ostatni został wymieniony w księdze adresowej z 1905 r. W 1912 r. posiadłość Heiland należał już do Oswalda Belknera. W 1919 r. właścicielem majątku liczącego 118 ha został Julius Reissner (wzmiankowany w Adressbuchach z 1921 i 1930 r.) W 1937 r. dobra posiadała Carla Reissner z domu von Kaltenborn. Po drugiej wojnie światowej budynek pełnił funkcję mieszkalne i administracyjne. W 1977 r. urządzono w nim funkcjonujący do dziś Dom Dziecka. Ze względu na pełnioną funkcję pałac można zobaczyć z zewnątrz. Budynek murowany, potynkowany, dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem łamanym. Fasada dziewięcioosiowa, z centralnym trzyosiowym ryzalitem, zwieńczonym półkolistym szczytem. Główne wejście umieszczone w ganku poprzedzającym ryzalit. Nad gankiem znajduje się balkon. Fasada zachowała liczne detale architektoniczne: boniowane przyziemie, wydatny gzyms przepaskowy między kondygnacjami, opaski wokół okien, pozostałe elewacje w znacznym stopniu uproszczone. Do pałacu przylega park krajobrazowy o powierzchni 2,67 ha.
Zabytki w Wojcieszowie
Do rejestru zabytków w Wojcieszowie wpisano: kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP (19.03.1959 r., nr rej.: 578); kościół ewangelicki (19.03.1959 r., nr rej.: 579 i 8.06.1967 r., nr rej.: 1931); pałac, ul. Bolesława Chrobrego 167 (14.02.2007 r., nr rej.: A/996); zespół pałacowy, ul. Bolesława Chrobrego 251: pałac (25.09.1996 r., nr rej.: 1273/J), park (31.03.1980 r., nr rej.: A/672/625/J); zespół pałacowy „Lestgut”, ul. Miedziana 1: pałac (30.09.1996 r., nr rej.: 1274/J), park (2.04.1980 r., nr rej.: 626/J); zespół pałacowy, ul. Bolesława Chrobrego 38: pałac (7.08.1980 r., nr rej.: 651/J), (park 4.04.1980 r., nr rej.: 628/J); zespół pałacowy, ul. Targowa 4: pałac (21.04.1992 r., nr rej.: 1104/J), park (2.04.1980 r., nr rej.: 627/J). W pobliżu miejscowości znajdują się nie wpisane do rejestru zabytków ruiny zamku i szubienicy.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Wojcieszowa zapewniają autobusy PKS i busy firmy „FAM WDOWCZYK” kursujące między innymi z Jaworu, Jeleniej Góry, Świerzawy, Wrocławia i Złotoryi. Podróżującym z Górnego Śląska polecam dojazd z przesiadką we Wrocławiu. Wycieczka nie będzie łatwa, ponieważ na trasie Wrocław – Wojcieszów busy jeżdżą tylko pięć razy na dobę, jednak do pozostałych z wymienionych miejscowości dotarcie z Górnego Śląska jest jeszcze trudniejsze. Wybierającym dojazd własnym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Kostomłoty, następnie DK 5 do Bolkowa i DK 3 do Kaczorowa. Z Kaczorowa DK 328 prowadzi prosto do Wojcieszowa. Wszystkie opisane pałace znajdują się w pobliżu tej trasy (ul. Bolesława Chrobrego w Wojcieszowie i odchodzące od niej ulica Targowa i Miedziana). Odległość: w jedną stronę około 250 km. Przy zabytkach nie ma dobrych parkingów, samochód przeważnie trzeba zostawiać na poboczu drogi lub w bocznych uliczkach.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2011 r.