Powiat wrocławski, gmina Kobierzyce

(nazwa niemiecka: Kreiselwitz, w latach 1937-1945 Kieferberg, Kreis Breslau)

 

Początki miejscowości sięgają przynajmniej pierwszej połowy XIV wieku. Wioskę wzmiankowano w dokumencie z 1353 roku jako Krysilwicz. Miejscowość w źródłach występuje również pod nazwą Kreysellwitz. Prawdopodobnie już w drugiej połowie XIV wieku w Krzyżowicach wzniesiono wieżę mieszkalną. Od 1496 roku właścicielem Krzyżowic był Sebald von Sauerma. W rękach rodu von Sauerma majątek w miejscowości pozostał do siedemnastego stulecia. Za rządów Sebalda II von Sauerma, pomiędzy 1548 a 1570 do starszej wieży mieszkalnej dobudowano budynek mieszkalny. Od 1648 roku Krzyżowice należały do rodziny von Reichell. W osiemnastym stuleciu przedstawiciele rodziny von Reichell wybudowali nowy dwuskrzydłowy, barokowy dwór. W 1795 roku Krzyżowice w dalszym ciągu były własnością rodziny von Reichell. W tej niewielkiej wiosce zamieszkałej przez zaledwie 77 osób, znajdował się pałac, folwark i młyn. Przed 1830 rokiem majątek w wyniku mariażu przeszedł na własność rotmistrza von Tschirschky. W 1830 roku w Krzyżowice składały się z 10 domostw, zamieszkanych przez 71 osób, z których zaledwie dwie były wyznania katolickiego. W 1837 roku zmarła małżonka rotmistrza von Tschirschky, z domu baronówna von Reichell, dziedzicem posiadłości został ich syn Benno von Tschirschky. Według źródła z 1845 roku właścicielem majątku jednak pozostał rotmistrz von Tschirschky. W tymże roku w Krzyżowicach znajdował się pałac, folwark oraz 12 domów. Wioska liczyła 85 mieszkańców, spośród nich 6 osób było katolikami. Około 1855 roku Benno von Tschirschky otrzymał w spadku majątek w Krzyżowicach. Dziedzic Krzyżowic w tymże roku uzyskał od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV zgodę na zmianę nazwiska na von Tschirschky-Reichell. Po śmierci rotmistrza Benno barona von Tschirschky-Reichell (ur.1810r., zm.1878r.) dobra odziedziczył hrabia Mortimer von Tschirschky-Renard (ur.1844r., zm.1908r.), posiadacz licznych majątków na Górnym Śląsku. W 1886 roku majątek Krzyżowice liczył 149ha, w tym 143ha pól uprawnych, 1ha lasu, 5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano bydło oraz 600 sztuk owiec. Po śmierci hrabiego Mortimera posiadłość otrzymała w spadku hrabina Euphemie zu Eulenburg-Prassen (ur.1846r., zm.1924r.), córka rotmistrza Benno barona von Tschirschky-Reichell i Emmy Sartorius z domu von Schwanenfeld (ur.1829r., zm.1915r.), małżonka hrabiego Wend Botho Richarda zu Eulenburg-Prassen (ur.1838r., zm.1909r.) z Prosna, w powiecie kętrzyńskim (auf Prassen in Ostpreussen). W 1912 roku powierzchnia śląskich majątków Euphemie zu Eulenburg-Prassen, obejmujących również folwark w Krzyżowicach wynosiła 1090ha, w tym 888ha pól uprawnych, 66ha łąk, 62ha lasów, 13ha pastwisk, 1ha stawów, 60ha parków, dróg i podwórzy gospodarczych. W 1924 roku posiadłości odziedziczył Friedrich Fritz Botho Wend Eberhard hrabia zu Eulenburg (ur.1874r., zm.1937r.), syn Euphemie i hrabiego Richarda. Za jego rządów opiekę nad śląskimi majątkami sprawował dyrektor ziemski Ernst von Kretschmann. Do 1945 roku posiadłość w Krzyżowicach należała do spadkobierców hrabiego Friedricha zu Eulenburga. Następnie dobra zostały przejęte przez państwo polskie. W 1946 roku pałac wraz z folwarkiem przekazano w zarząd Uniwersytetowi Wrocławskiemu, który na terenie dawnego majątku utworzył ośrodek doświadczalny Wydziału Rolnego. W 1953 roku obiekty przekazano Kuratorium Oświaty i Wychowania we Wrocławiu. Odtąd w Krzyżowicach funkcjonowało Technikum Rolnicze. Pałac obecnie w dalszym ciągu pełni funkcje oświatowe. Dziś w jego wnętrzach funkcjonuje Powiatowy Zespół Szkół nr 1, podlegający władzom samorządowym w Kobierzycach. Rezydencja była remontowana i przebudowywana w latach 1953-1955, w 1973 i 1980 roku. Zabytek w dobrym stanie technicznym, można go zobaczyć przede wszystkim z zewnątrz.

 

Pałac

Początkowo dwuskrzydłowa barokowa rezydencja wzniesiona w osiemnastym stuleciu. Przebudowana w 1845 roku, kiedy to dostawiono neogotycką wieżę oraz po pożarze w 1891 roku. Obecnie trzyskrzydłowy pałac, z barokowymi skrzydłami bocznymi i neobarokowym korpusem oraz wspomnianą neogotycką, kwadratową wieżą. Do pałacu przylega park i folwark z zabudowaniami gospodarczymi z lat 1854-1857 oraz neobarokowym domem zarządcy z 1891-1895 roku. Na terenie parku neogotycka kaplica grobowa z około 1857 roku. W Krzyżowicach przetrwały również relikty pierwszej średniowiecznej siedziby szlacheckiej. Resztki wieży mieszkalnej i dworu otoczone są fosą.

 

Zabytki w Krzyżowicach

Do rejestru zabytków w Krzyżowicach wpisano zespół pałacowy (29.07.1982r., nr rej.: 499/W): pałac, oficynę I, oficynę II – nr 2c, pawilon ogrodowy, spichrz, park (osobny wpis z 28.07.1950r., nr rej.: 244). W ewidencji zabytków znalazły się ponadto: ujeżdżalnia (obecnie sala gimnastyczna), obory, stodoła, ruiny dworu na stawowej wyspie.

 

Informacje praktyczne i dojazd

Dojazd komunikacją publiczną do Krzyżowic zapewniają nieliczne autobusy PKS kursujące z między innymi z Kątów Wrocławskich, Sobótki i Wrocławia. Ze względu na problemy ze znalezieniem przesiadki (np. na trasie Wrocław – Krzyżowice autobus kursuje tylko w dni robocze i to zaledwie cztery razy) nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Wrocław Południe, następnie S8 w kierunku Kłodzka i dalej DK35 i lokalną drogą przez Tyniec Mały i Żerniki Małe. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 175km. Pałac znajduje się w centrum Krzyżowic, na zachód od głównej drogi (ulica Główna). Na miejscu jest problem z zaparkowaniem samochodu. Pojazd można zostawić na poboczu drogi, bądź też na niewielkim placu po drugiej stronie ulicy Głównej, blisko bramy prowadzącej na teren zespołu pałacowego.

 

Damian Dąbrowski,

Lipiec 2013 r.

 

Joomla templates by a4joomla