Powiat strzeliński, gmina Strzelin

(nazwa niemiecka: Eisenberg, Kreis Strehlen)

 

 

Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1253r.

Rys historyczny i stan obecny

Majątek w Żeleźniku należał między innymi do: Chrystiana Eicke (1363r.), rodu von Schellendorf (XV w.), rodziny von Bischofsheim, Nikela von Gersdorf (zm.1604r.), Nikela von Possadowsky, rodziny von Gregersdorf, rodu von Dyhr (po 1631r. do około 1666r. i ponownie po 1698r.), rodziny von Hohenhaus (po 1666r.), rodu von Waffenberg (w latach 1719-1746), Johanna Friedricha Fischera, rodziny von Nimptsch (od 1761r.), rodziny Schwarzer (od 1796r.), barona von Koppy (1845r.). W 1854r. posiadłość nabył Johann Gottlieb Walter (ur.1821r., zm.1896r.). W 1886r. należące do niego dobra w Żeleźniku liczyły 388ha, w tym 223ha pól uprawnych, 82ha łąk, 68ha lasów. Pozostałe 15ha przypadało na park, ogród, drogi i podwórza gospodarcze. Po śmierci Johanna Gottlieba Waltera majątek należał do jego spadkobierców. W 1902 i 1905r. posiadłością zarządzał dzierżawca Hermann Kӓmpffe z Muchowca. W 1909r. jako właścicielka dóbr Żeleźnik (424ha) wymieniona została Pani Bertha Walter. Przed 1912r. najprawdopodobniej Bertha Walter (zm.1918r.) wyszła za mąż za Gottfrieda von Obernitz, który w 1912 i 1917r. zarządzał gospodarstwem w Żeleźniku. Następnie majątek otrzymał Herbert Walter wzmiankowany w księgach adresowych z lat 1921-1937. W 1937r. powierzchnia dóbr w Żeleźniku wynosiła 375,1ha, w tym 225ha pól uprawnych, 70ha łąk, 65ha lasów, 5ha łąk, 2ha stawów. Park, drogi i podwórza gospodarcze liczyły 8,1ha. Po zakończeniu drugiej wojny światowej posiadłość została znacjonalizowana i przekazana w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Obecnie pałac jest własnością prywatną, teren wokół ogrodzony. Ze względu na ukształtowanie terenu dawną rezydencję można bez problemu obejrzeć spoza ogrodzenia.

 

Pałac

Pierwsza rezydencja w Żeleźniku została wzniesiona w XVII w. W pierwszej połowie XVIII w. zbudowano istniejący do dziś barokowy pałac. Rodzina Walter w pierwszym ćwierćwieczu XX w. w znacznym stopniu przebudowała należącą do niej siedzibę. W 1945r. budynek został uszkodzony. Obecnie prywatny właściciel prowadzi żmudne prace remontowe. Pałac w Żeleźniku to budynek murowany z kamienia i cegły, potynkowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z zagospodarowanym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z lukarnami i powiekami. Fasada (elewacja północna) jedenastoosiowa, z głównym wejściem na osi budynku. Centralna część elewacji frontowej trzyosiowa, zaakcentowana podziałem pilastrowym i trójkątnym naczółkiem. Elewacje zachowały liczne detale architektoniczne: pilastry, gzymsy, obramowania wokół otworów okiennych, owalne płyciny między kondygnacjami, neobarokowe portale. Układ wnętrz trzytraktowy z centralnie usytuowanym hallem, w nim klatka schodowa. W piwnicach sklepienia kolebkowe, kolebkowe z lunetami, krzyżowe oraz stropy odcinkowe. W pomieszczeniach przyziemia i piętra stropy z dekoracją fasetową, na poddaszu stropy belkowe z dekoracją malarską. Zachowane neobarokowe kominki oraz dekoracje stiukowe ścian i drewniana okładzina w jednym z pomieszczeń.

Do pałacu przylega park i ogród założony na tarasach nad korytem rzeki Krynki w pierwszej połowie XVIII w. Teren wokół pałacu i parku otoczony kamiennym murem. Na południe od rezydencji rozciąga się dziedziniec gospodarczy, wokół którego wzniesiono zabudowania folwarczne. Wśród nich warto zwrócić uwagę na spichlerz z tarczą zegarową ze stiukowymi znakami zodiaku. Do ogrodzenia rezydencji przylega dawny cmentarz z zabytkowym kościołem filialnym p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej, wzmiankowanym po raz pierwszy w 1377r., w czasach późniejszych przekształconym w stylu barokowym i neobarokowym. W kościele znaczny zbiór płyt nagrobnych i epitafiów. 

 

Zabytki w Żeleźniku

Do rejestru zabytków w Żeleźniku wpisano kościół filialny p.w. MB Szkaplerznej (8.04.1966r., nr rej.: 1625) oraz zespół pałacowy: pałac i nieistniejący gołębnik (1.03.1965r., nr rej.: 1245), spichrz (12.04.1966r., nr rej.: 1637), park, plac wokół kościoła i altana (27.12.1984r., nr rej.: 581/W).

 

Informacje praktyczne i dojazd

Dojazd komunikacją publiczną do Żeleźnika zapewniają nieliczne autobusy PKS kursujące między innymi z Grodkowa i Strzelina. Ze względu na trudności ze znalezieniem przesiadki nie polecam tego typu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, następnie DK403 i DK39 w stronę Strzelina. Za miejscowością Głęboka z DK39 należy skręcić w lewo w DK378 prowadzącą do Grodkowa. Ostatnia z wymienionych tras biegnie obok Żeleźnika. Do miejscowości trzeba zjechać w prawo, w pierwszą drogę za Karszówkiem. Zespół pałacowo-parkowy oraz folwark znajdują się na prawo od głównej ulicy. Odległość: z Gliwic w jedną stronę nieco ponad 150km. Samochód można zaparkować przy kościele, tuż obok pałacu.

 

Damian Dąbrowski,

Luty 2012 r.

 

 

Joomla templates by a4joomla