Powiat świdnicki, gmina Jaworzyna Śląska
(nazwa niemiecka Puschkau, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Pastuchowie
Do rejestru zabytków w Pastuchowie zostały wpisane:
- kościół parafialny p.w. św. Barbary, XIII w., 2 poł. XVIII w., nr rej.: A/1759/1194 z 14.12.1964r.
- zespół dworski (nr 2), 1565r., 2 poł. XIX w.:
- wieża mieszkalna, nr rej.: A/4488/963 z 13.11.1961r.
- dwór, nr rej.: A/4489/938/WŁ z 28.08.1983r.
- ogród i folwark (teren), nr rej.: 1/A/99 z 1.07.1999r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. plebanię; cmentarz komunalny (dawny ewangelicki); bramę cmentarną z murem kościoła parafialnego; kaplicę cmentarną; aleję lipową, wielorzędową na cmentarz (ul. Strzegomska); zabudowania założenia dworsko-folwarcznego (nr 2), nieuwzględnione w rejestrze zabytków: budynek gospodarczy, wozownię, budynek wagi, dom mieszkalny (nr 8), dom mieszkalny (nr 9); dwór, obecnie dom mieszkalny (ul. Wyzwolenia 2b), domy mieszkalne przy ulicy Wyzwolenia (nr 2, 2a, 3, 23, 24, 27, 36, 45); domy mieszkalne przy ulicy Krótkiej (nr 1 i 2); dwa domy mieszkalne na terenie cukrowni.
Miejscowość wzmiankowano w dokumencie z 1150 roku pod nazwą Pastuchow. W tym czasie właścicielem wsi był możnowładca śląski Piotr Włostowic (zm.1153r.). W drugiej połowie XIII wieku majątek w Pastuchowie został przekazany zakonowi augustianów z Wrocławia. Z czasem wieś została podzielona na trzy części: Dolną, Środkową i Górną. W 1320 roku w Pastuchowie wzmiankowano braci Mencelina i Thymo zwanych de Puscow. Od połowy XIV wieku do końca XVI wieku jedna z posiadłości należała do rodu von Mühlheim-Puschke. W innej części Pastuchowa w 1469 roku zarządzali dobrami bracia Kasper i Melchior von Rensberger. Pod koniec XIV wieku włości Oberhof (Pastuchów Górny) znalazły się w rękach rodu von Kalkreuth. W Pastuchowie wzmiankowano przedstawicieli kilku pokoleń tej rodziny: w 1495r. Melchiora, w 1548r. Georga, w 1579 i 1594r. Kaspra, w 1594r. Sebastiana, w 1619r. Tobiasa. W dokumentach z lat 1607-1610 znany był w Pastuchowie Diprand von Seidlitz, od którego majątek odkupił Friedrich von Reibnitz. W 1655r. Friedrich von Reibnitz junior, syn poprzedniego, sprzedał włości Heinrichowi Alexandrowi księciu zu Schleswig-Holstein. Inna część Pastuchowa należała do Sigmunda von Gaffron, znanego z dokumentu z 1650r. W drugiej połowie XVII wieku doszło do zjednoczenia dóbr rycerskich w Pastuchowie, które w 1677r. znalazły się w rękach Hans von der Dahm. Następnie przed 1694 rokiem majątek odziedziczyli braci Hans Adam i Daniel Ferdinand von der Dam, być może synowie Hansa. Kolejnym właścicielem Pastuchowa został Karl Julius baron von Zedlitz-Neukirch (zm.1705r.). Nie pozostawił on męskich potomków i dobra otrzymała w spadku jego córka Anna Elisabeth. Jej mężem był Hans Heinrich III hrabia von Hochberg z Roztoki. Odtąd majątek przez ponad wiek był własnością Hochbergów. W 1785 roku w Pastuchowie wzmiankowano katolicki kościół, probostwo, szkołę, folwark, 7 gospodarstw kmiecych, 29 zagrodniczych, 8 chałupniczych, młyn wodny. Wieś liczyła 287 mieszkańców. W 1830 roku w wiosce złożonej z trzech części znajdowało się 77 domów, pałac, 3 folwarki, ewangelicka szkoła, katolicki kościół i szkoła, młyn wodny i cegielnia. Liczba mieszkańców wyraźnie wzrosła i wynosiła 516 osób, w tym zaledwie 86 katolików Co ciekawe katolicy mimo iż stanowili zdecydowaną mniejszość (mniej niż 20%) zachowali kościół w Pastuchowie. W 1838 roku dobra w Pastuchowie wraz z majątkami w Czechach i Skarżycach (powiat świdnicki) odkupił od Hochbergów za 190000 talarów reńskich tajny radca handlowy Christian Gottlieb Kramsta ze Świebodzic (ur.1776r., zm.1838r.). Nowy właściciel cieszy się z posiadłości ledwie kilka miesięcy. Po śmierci Christiana Gottlieba jego dobra odziedziczył brat Georg Gottlob Kramsta (ur.1782r., zm.1850r.). W 1845 roku w Pastuchowie wzmiankowano 76 domów, pałac, 3 folwarki, ewangelicką szkołę, katolicki kościół parafialny i szkołę, młyn wodny, hodowlę 1300 owiec merynosów. Wieś liczyła 543 mieszkańców, w tym 108 katolików. Kolejnym właścicielem majątku w Pastuchowie został Eduard Theodor Kramsta (ur.1810r., zm.1875r.), najstarszy syn Georga Gottloba. Po nim dobra odziedziczyła córka Maria von Kramsta (ur.1843r., zm.1923r.). W 1894 roku majątkiem w Pastuchowie zarządzał inspektor Albrecht Habel. Posiadłość liczyła 473ha, w tym 330ha pól uprawnych, 33ha łąk, 86ha lasów, 1ha pastwisk, 23ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku działała fabryka cukru. W 1912 roku majątkiem Marii von Kramsta w Pastuchowie w dalszym ciągu zarządzał nadinspektor Albrecht Habel. Włości miały powierzchnię 495ha, w tym 352ha pól uprawnych, 33ha łąk, 1ha pastwisk, 86ha lasów, 3ha ogrodu, 20ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1921 roku dobra dzierżawił porucznik Hans-Christoph von Wietersheim-Kramsta (ur.1899r., zm.1978r.), wnuk Anny Elise von Kramsta (ur.1840r., zm.1900r.), starszej siostry Marii. Dwa lata później, po śmierci Marii von Kramsta, Hans-Christoph otrzymał rozległe dobra w spadku po niej, obejmujące m.in. Pastuchów. W 1937 roku majątek w Pastuchowie wchodził w skład państwa stanowego Morawa, należącego do porucznika Hansa-Christopha von Wietersheim-Kramsta. Włości liczyły 493ha, w tym 362ha pól uprawnych, 33ha łąk, 86ha lasów, 4ha ogrodu, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Folwark prowadził inspektor Fritz Püschel. W gospodarstwie hodowano bydło czarnobiałe nizinne oraz trzodę chlewną. W uprawach dominowały buraki cukrowe i len.
Dwór na rycinie z połowy XIX wieku. Przed rezydencją widoczna nieistniejąca kuchnia.
Źródło: https://polska-org.pl/874114,foto.html?idEntity=513198 (dostęp: 19.01.2020r.)
Dzieje rezydencji
Pierwotna siedziba szlachecka powstała w Pastuchowie już w XIV wieku. W latach 20.-30. XVI wieku Melchior von Kalkreuth ufundował w środkowej części wsi wieżę mieszkalną. Budowla przetrwała do dziś. Jest to budynek murowany z kamienia, nigdy nie był potynkowany, założony na planie prostokąta, czterokondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. Wnętrza jednoprzestrzenne na każdym piętrze. Parter nakryty nowszym sklepieniem, na pozostałych kondygnacjach obecnie płaskie stropy, które zastąpiły wcześniejsze stropy belkowe. Na trzecim piętrze znajdowała się świetlica. W Sali zachowały się siedziska i pozostałości wejścia do wykuszu latrynowego. Pomieszczenia na pozostałych kondygnacjach pełniły funkcje mieszkalne. Do komunikacji pionowej służyła dostawiona klatka schodowa. Trudno powiedzieć czy pierwotnie nie były to schody drewniane, bowiem już w latach 60. XVI wieku nastąpiła rozbudowa siedziby oraz przebudowa samej wieży. Około 1565 roku Kasper von Kalkreuth dostawił do wieży dwuskrzydłowy dwór wzniesiony na planie litery „L”. Budynek murowany, potynkowany, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakrytym dachem dwuspadowym z powiekami. Pomiędzy dworem a wieżą okrągła klatka schodowa, z krętymi schodami. Dwór przeszedł kolejne przebudowy w drugiej połowie XVIII i drugiej połowie XIX wieku. Na jego obecny kształt mógł również wpłynąć remont z 1965 roku. Fasada dworu siedmioosiowa, z centralnym głównym wejściem ozdobionym skromnym portalem renesansowym. Nad wejściem neogotycka wybudówka z zegarem z drugiej połowy XIX wieku. Okna parteru z tynkowymi uszakami z XVIII w., okna drugiej kondygnacji z kamiennymi fasciowymi obramieniami. Do skrzydła wschodniego dworu dostawiona przybudówka, mieszcząca pierwotnie kuchnię. Narożnik południowo-wschodni skrzydła wschodniego wzmocniony szkarpą. W wyniku zaniedbań ostatnich dekad ściana boczna (południowa) grozi zawalenie, została podparta drewnianą konstrukcją z bali. Skrzydło północne dwutraktowe, o pomieszczeniach krytych stropami drewnianymi. Skrzydło wschodnie jednotraktowe, w przyziemiu sale o sklepieniach kolebkowo-krzyżowych. Elewacje południowa i wschodnia wieży dwuosiowe, o oknach prostokątnych, powiększonych w czasie rozbudowy dworu w latach 60. XVI wieku. Wokół otworów okiennych kamienne fasciowe obramienia, z roślinnymi motywami. Szczyty wieży dzielone blendami, z nowszymi oknami.
Rezydencja w Pastuchowie w pierwszej połowie XX wieku. Na pierwszym planie widoczny staw dworski, obecnie zasypany. W prawym dolnym rogu zdjęcie cukrowni. Dziś pozostał po niej pusty plac w północnej części Pastuchowa. Na środku placu stoi samotny komin.
Źródło: https://polska-org.pl/5649995,foto.html?idEntity=513198 (dostęp: 19.01.2020r.)
W 1945 roku majątek przejęło państwo polskie. Wieża z dworem oraz folwark na następne kilkadziesiąt lat znalazły się pod zarządem Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W 1965 roku przeprowadzono remont zabytku. Na pewno przełożono dach wieży, który został pozbawiony powiek. Po upadku PGR-u zabudowania należały do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Obecnie dawna rezydencja jest własnością prywatną. Jej stan prawny pozostaje skomplikowany, prawdopodobnie właścicielami są rodziny zamieszkujące budynek. Przy jednym z wejść umieszczono również tablicę z napisem biuro, Na północ i wschód od dworu rozciągają się dwa dziedzińce folwarczne, otoczone przez zabudowania gospodarcze i mieszkalne. Część zabudowań zaniedbana, wymaga prac remontowych. Od zachodu i południa do rezydencji przylega niewielkie zadrzewienie, zapewne pozostałość po wzmiankowanym ogrodzie.
Stan wieży w pierwszych latach Polski Ludowej. Zdjęcie pochodzi z około 1955-1960 roku.
Źródło: https://polska-org.pl/853567,foto.html?idEntity=513198 (dostęp: 19.01.2020r.)
Pastuchów wieża i dwór
Dwór przy ulicy Wyzwolenia 2b
Budynek ten został ujęty w ewidencji zabytków jako dwór. Jego historia jest znacznie bardziej tajemnicza niż wieży w centrum miejscowości. Miejsce w którym znajduje się ten zabytek na niemieckiej przedwojennej mapie zostało oznaczone jako Niederhof. Dobra w Pastuchowie połączono w jednych rękach już w drugiej połowie XVII wieku. W Dolnej części wsi przed tą datą istniał więc dwór, siedziba właścicieli majątku. Wątpliwe by istniejący do dziś budynek był aż tak wiekowy. Z drugiej strony zapewne nigdy nie był przedmiotem badań historyków sztuki i nie można tego całkowicie wykluczyć. Prawdopodobnie powstał jednak później, jako siedziba zarządcy folwarku. Budynek murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowy poddaszem, nakryty dachem łamanym z naczółkami i powiekami. Fasada (elewacja południowa) dziewięcioosiowa, o zmienionym układzie otworów okiennych, z których część zamurowano, a w kolejne wstawiono nowsze okna o innych wymiarach. W fasadzie dwa usytuowane symetrycznie wejścia, być może wtórne. W elewacji bocznej zachodniej dodatkowe wejście. Elewacje pierwotnie bogato zdobione, zmienione wskutek remontów, obecnie zaniedbane podlegają dalszemu zdegradowaniu. Zachowany wydatny gzyms wieńczący, fragmenty gzymsu między kondygnacjami, niektóre obramienia okienne, podziały za pomocą lizen, resztki dekoracyjnych motywów roślinnych. Na południe od dworu pozostałości dziedzińca folwarcznego, od wschodu zamkniętego budynkiem gospodarczym, a od zachodu budynkiem mieszkalnym – dawne czworaki.
Pastuchów dwór ulica Wyzwolenia
Pastuchów położony jest około 14 kilometrów na północ od Świdnicy. Najszybszy dojazd do miejscowości zapewnia droga powiatowa, zwana łącznikiem autostradowym, która łączy Świdnicę i Żarów. Z trasy tej należy skręcić w lewo w lokalną drogę prowadzącą do Pastuchowa przez Piotrowice Świdnickie. Zespół dworski (nr 2) znajduje się w centrum Pastuchowa, na wschód od głównej ulicy (Wyzwolenia). Z kolei zabudowania dworsko-folwarczne przy ulicy Wyzwolenia nr 2 położone są na północnym krańcu Pastuchowa, przy drodze z Przyłęgowa.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2020r.