Powiat jaworski, gmina Męcinka
(nazwa niemiecka Brechelshof, Kreis Jauer)
Zabytki w Brachowie
Żaden obiekt nie jest wpisany do rejestru i ewidencji zabytków w Brachowie. Wieś została zlikwidowana w latach 70. XX wieku, obecnie jej pozostałości znajdują się na dnie zbiornika Słup. Formalnie nazwę miejscowości zniesiono pod koniec 2008 r. Pozostał z niej przystanek kolejowy o nazwie Brachów na trasie Legnica – Jawor – Kamieniec Ząbkowicki. W pobliżu przystanku kolejowego pomnik poświęcony bitwie nad Kaczawą, która miała miejsce 26 sierpnia 1813 roku. Jest to replika oryginalnego pomnika zniszczonego w czasie zalewania wsi wodami zalewu Słup.
Miejscowość wzmiankowano w 1202 r. pod nazwą Barlevichi. Na mocy wydanego dokumentu została ona przekazana klasztorowi w Lubiążu. W 1227 r. potwierdził to papież Grzegorz IX. W wydanym piśmie wieś występuje pod nazwą Brochlevici. Zapisywano ją również jako Brochleuici, Brechelwitz, wreszcie Brechelshof. W rękach cystersów z Lubiąża pozostało do kasaty zakonu w 1810 roku. W opisie miejscowości z 1786 r. w Brachowie wymieniono folwark, 3 gospodarstwa chałupników oraz młyn wodny. Znacznie większą wioską były należące również do cystersów sąsiednie Żarki. Liczyły one 358 mieszkańców, a zabudowania mieli 2 kmiecie, 71 zagrodników, 3 chałupników. Po przejęciu majątków przez pruski Skarb Państwa w 1810 roku bardzo szybko wystawiono je na sprzedaż. Miejscem tym zainteresował się Karl Friedrich Ernst baron von Richthofen (ur. 1787 r. w Pietrzykowie, zm. 1841 r. w Brachowie). Ten młody przedstawiciel znacznego rodu rezydował w Damianowie koło Strzegomia. Tam właśnie w 1811 r. zmarła jego pierwsza żona Therese Karoline z domu baronówna von Grote (ur. 1791 r.). Być może Karl chciał zmienić miejsce zamieszkania. W każdym razie w tymże 1811 roku za 116 tysięcy talarów reńskich nabył dobra obejmujące Brachów i Żarki. Ostatecznie jego rozległe włości poza wspomnianym Damianowem obejmowały również Opatowice, Bartoszówek, Targówek, Rożnów i Czarnków. Na siedzibę obrał jednak Brachów. We wsi znajdowała się jakaś rezydencja związana z zakonem cystersów z Lubiąża. Być może wyglądała podobnie do zachowanej do dziś grangii w miejscowości Winnica koło Legnicy. Zabudowania w Brachowie miały pochodzić z XV wieku. Karl von Richthofen w krótkim czasie przekształcił je w okazały pałac. Już w 1813 r. w pałacu miały miejsce dwa ważne wydarzenia. 6 sierpnia Karl Friedrich ożenił się z Charlotte Karoline baronówną von Grote (ur. 1793 r., zm. 1871 r.), młodszą siostrą pierwszej żony. A nieco później pod koniec sierpnia 1813 r. Brachów jako kwaterę wybrał pruski feldmarszałek Gebhard von Blücher zwycięzca wojsk napoleońskich w bitwie nad Kaczawą. W kolejnych znacznie spokojniejszych latach Karl Friedrich von Richthofen wraz z żoną Charlotte zamieszkiwali w siedzibie w Brachowie i tam na świat w latach 1814-1825 przyszło ich trzech synów. Kolejny opis miejscowości pochodzi z 1830 roku. Wymieniono w nim 13 domów, pałac, folwark, 109 mieszkańców, w tym 36 katolików, młyn wodny. Karl zmarł w 1841 r. Jego synowie byli jeszcze małoletni i opieka nad całym majątkiem spoczęła na wdowie. Knie opisują Brachów w 1845 r. to ją wymienia jako właścicielkę włości. W opracowaniu dane dotyczące Brachowa i Żarek tym razem połączono. W obydwu wioskach znajdowały się 123 domy, pałac, folwark, młyn wodny, browar, działało 11 rzemieślników, 21 kupców, funkcjonowała duża hodowla owiec merynosów. Miejscowości liczyły 781 mieszkańców, w tym 92 ewangelików. Z tego w znacznie mniejszym Brachowie było 13 domów, pałac z folwarkiem, 109 mieszkańców, natomiast w Żarkach aż 95 domów, 609 mieszkańców, dziedziczne sołectwo rodziny Glaubitz oraz katolicka szkoła. Kiedy synowie Karl von Richthofena i Charlotty stali się dorośli liczne rodzinne posiadłości zostały między nich podzielone. Brachów obok Dolnej Granicznej, Czarnkowa i Średniego Mościska należał do dóbr, które w spadku otrzymał najmłodszy z synów, Ernst Karl Felix baron von Richthofen (ur. 1825 r., zm. 1892 r.). Był on dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Charlotte Juliane z domu von Grote (ur. 1836 r., zm. 1861 r.) doczekał się tylko syna Karla Richarda (ur. 1861 r.). Z drugiego małżeństwa z Frydą von Geyso zostawił aż czworo dzieci. Majątek w Brachowie i Żarkach otrzymał w spadku jego syn z drugiego małżeństwa Helmuth Friedrich baron von Richthofen (ur. 1870 r., zm. 1924 r.). Pewne prawa do posiadłości zachowały jednak trzy siostry Helmutha: Ernę Charlotte (ur. 1873 r., zm. 1940 r.), Fridę Elizabeth (ur. 1875 r.), Dorothee Ade (ur. 1877 r., zm. 1972 r.). To zapewne dla nich w rozległym parku w Brachowie na przełomie XIX i XX wieku wzniesiono tzw. nowy zamek. W 1900 r. Helmuth ożenił się z Anną, córką Albrechta von Kalm i Berty von Geyso. Para mieszkała w starym pałacu w Brachowie. Z małżeństwa na świat przyszły jedynie córki. Helmuth zmarł w 1924 r. Księga adresowa z 1926 r. jako właścicielki majątku w Brachowie wymienia same Panie: Anna baronowa von Richthofen, z domu von Kalm, Felicie, Dorothea i Gudula baronówny von Richthofen. W 1937 r. posiadłość należała do Felicie baronówna von Richthofen. Funkcję jej generalnego pełnomocnika pełnił Georg Lohmeyer, właściciel dóbr Goliszów koło Chojnowa. Majątek w Brachowie liczył 481,64 ha, w tym 329,86 ha pól uprawnych, 46,53 ha łąk, 1,42 ha pastwisk, 88,55 ha lasu, 1,09 ha wód, 5,8 ha ogrodu, 8,39 ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Felicie von Richthofen była jego ostatnią właścicielką.
Pałac w Brachowie w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/3891761,foto.html?idEntity=509477 (dostęp: 18.06.2025 r.)
Źródło: https://polska-org.pl/856062,foto.html?idEntity=509477 (dostęp: 18.06.2025 r.)
Źródło: https://polska-org.pl/890066,foto.html?idEntity=509477 (dostęp: 18.06.2025 r.)
Początki pałacu w Brachowie są niejasne i niewiele więcej się dowiemy bowiem zabytek zburzono w latach 70. XX wieku. Praktycznie we wszystkich dostępnych źródłach zostało napisane, że powstał w XV wieku. W tym miejscu pora na kilka uwag. Majątek przynajmniej od 1202 do 1810 roku należał do cystersów z Lubiąża. W XV wieku więc nie mogła powstać w Brachowie rezydencja szlachecka. Nic jednak nie stało na przeszkodzie by zbudowanu tutaj grangie, czyli folwark cysterski, wraz z jakąś siedzibą administratora dóbr. I źródło z 1786 r. w Brachowie wzmiankuje właśnie folwark. Przed zburzeniem pałac w Brachowie został dość dobrze zinwentaryzowany. Mamy sporo czarnobiałych zdjęć i plan parteru. Dzięki temu wiemy, że budynek posiadał gruba mury obwodowe i wewnętrzne, wzniesione z kamienia i cegły. Układ parteru był dwutraktowy z korytarze między traktami. Co nietypowe główne wejścia umieszczono na osi bocznych, krótszych elewacji. Jedyna klatka schodowa zlokalizowana była w centrum budynku, połączona z sienią do której prowadził od głównego wejścia korytarz. Całe przyziemie nakryte były przeróżnymi sklepieniami: kolebkowe, krzyżowe, kolebkowo-lunetowe, gwiaździste. Przynajmniej część sklepień akcentowały głębokie szwy oraz płyciny. Dekorację sklepień uzupełniały malowidła o motywach geometrycznych oraz roślinnych. Zachowane dane pozwalają przypuszczać, że przynajmniej przyziemie miało renesansowy rodowód. Po 1811 r. posiadłość cystersów została rozbudowana na piękny pałac. Dokonał tego Karl von Richthofen. Wygląd rezydencji po przebudowie znamy z licznych widokówek z I połowy XX wieku. Pałac był budowlą wzniesioną na planie prostokąta, podpiwniczoną, dwukondygnacjową, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym bardzo wysokim dachem czterospadowym. Na dachu asymetrycznie umieszczono sygnaturkę z zegarem, zwieńczoną baniastym hełmem. Dach urozmaicały świetliki oraz lukarny zamknięte trójkątnymi i półkolistymi naczółkami. Elewacje ozdabiały podziały ramowe, wykonane za pomocą narożnych boniowanych lizen, wydatnych gzymsów, nadokienników oraz płycin pod oknami. Same okna posiadały proste opaski. Elewacje budynku ożywiały również liczne wejścia, zaakcentowane portalami. Przynajmniej nad jednym z portali znajdowały się kartusze herbowe właścicieli. We wnętrzach na wyższych kondygnacjach zastosowano drewniane stropy belkowe.
Wnętrza pałacu w Brachowie w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/890067,foto.html?idEntity=509477 (dostęp: 18.06.2025 r.)
Piękny pałac w Brachowie wraz z rozległym założeniem parkowym, które w XIX wieku zaprojektował słynny twórca ogrodów Eduard Petzold (ur. 1815 r., zm. 1891 r.) bez szkody przetrwał II wojnę światową. Założenie oddane pod pieczę PGR Jawor jako Zakład Rolny Brachów dogorywało w kolejnych dekadach siermiężnego PRL-u. Pałac rozkradano ze wszystkiego co mogło się przydać okolicznej ludności. Zdjęcia z lat 1975-1976, wykonane tuż przed wyburzeniem, ukazują opuszczoną budowlę, pozbawioną dachu, z zawalonymi stropami, złożoną z murów obwodowych i części ścian działowych. Budowla pozbawiona była wyposażenia, parkietów, stolarki. Następnie w 1976 r. została zburzona. Obecnie pozostałości fundamentów pałacu skrywają wody zbiornika Słup.
Jeszcze mniej wiemy o drugim z brachowskich pałaców. Tzw. nowy pałac został wybudowany w parku, w pobliżu stawu, na przełomie XIX i XX w. Była to budowla murowana, swego rodzaju pałac myśliwski, wzniesiony w stylu nawiązującym do architektury zwanej szwajcarską. Budowla podpiwniczona, parterowa, o urozmaiconej bryle, z piętrowymi ryzalitami, nakrytymi wysokimi dachami ceramicznymi. Elewacje ozdabiały liczne ganki i balkony oraz opaski wokół okien i boniowane naroża. Ozdoby uzupełniała dekoracja snycerska poddaszy. Nowy pałac należał do Erny von Richthofen. Ponoć został zniszczony przez żołnierzy radzieckich w latach 40. XX wieku. Dziś jak i po całej miejscowości nie pozostał po nim ślad.
Tak zwany nowy pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/8769994,foto.html?idEntity=9693510 (dostęp: 18.06.2025 r.)
Źródło: https://polska-org.pl/901542,foto.html?idEntity=9693510 (dostęp: 18.06.2025 r.)
Źródło: https://polska-org.pl/7658243,foto.html?idEntity=9693510 (dostęp: 18.06.2025 r.)
Brachów położony był około 5 kilometrów na północ od Jawora. Z miasta powiatowego dojazd lokalną drogą – ulica Starojaworska. Obecnie na miejscu możemy zobaczyć pomnik bitwy nad Kaczawą i stację kolejową. Dostępność resztek miejscowości zależy od poziomu wody w zbiorniku Słup, który został utworzony w latach 70. XX wieku.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2025 r.
